په افغانستان کې د ملګرو ملتونو مرستندویه پلاوي(یوناما) پر روغتیایي کارکوونکیو او تاسیساتو د وروستيو قصدي بریدونو په اړه په ځانګړي توګه د کویډـ ۱۹ ویروس د خوریدو په بهیر کې ژوره اندېښنه څرګنده کړې ده.

د یوناما لخوا د نني خپور شوي گزارش  له مخې: د مارچ له ۱۱ نېټې څخه، چې د روغتیا نړیوالې ټولنې کویډ - ۱۹ نړیواله وبا اعلان کړې د مې تر ۲۳ پورې، چې د طالبانو او حکومت ترمنځ درې ورځنی اوربند پیل شو؛ د وسلوالو پېښو اړوند خپلې هغه موندنې په ډاګه کوي، چې روغتیایي بنسټونه یې اغېزمن کړي دي.

د ’ د کویډ- ۱۹ وبا د خوریدو په بهیر کې پر روغتیایي تاسیساتو بریدونه‘ تر سرلیک لاندې دغه راپور روغتیایي کارکوونکیو ته د زیان اړولو، د روغتیایي تاسیساتو ویجاړول او نورې هغه کړنې، چې په شخړو کې ښکېلو اړخونو په اړینو روغتیایي چارو کې د هدفي بریدونو او همدارنګه د روانې جګړې له کبله لاس وهنه کړې، مستندې کړي دي.

یوناما له دې مخکې د ۲۰۲۰ کال د لومړۍ برخې د ملکي وګړیو د خوندیتوب په راپور کې د ورته پېښو په اړه اندېښنې راپورته کړې وې.

د دغه راپور له مخې؛ له هغه مهاله تر دې دمه وضعیت نور هم خراب شوی: طالبانو د روغتیایي کارکونکیو تښتونه روانه ساتلې او پر یوه درملتون یې برید کړی؛ د افغانستان ملي امنیتي ځواکونو په قصدي توګه د تاوتریخوالي او وېرې اچونې هڅې ترسره کړي، چې روغتیایي مرکزونه، کارکوونکي او د طبي وسایلو لیږد ترې اغېزمن شوي او ناڅرګندو وسلوالو د کابل په یوه روغتون کې د زیږنتون پر څانګه برید وکړ، چې په پایله کې یې لسګونه ملکي وګړیو ته مرګ و ژوبله واوښته.

د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د سرمنشي ځانګړې استازې او د یوناما مشرې دیبرا لاینز څرګنده کړې: هغه وخت، چې په افغانستان کې د خلکو د ژوندي پاتې کیدو لپاره بېړنیو بشري مرستو ته اړتیا وه؛ طالبانو او افغان ملي امنیتي ځواکونو په قصدي ډول د تاوتریخوالي کړنې ترسره کړي، چې د روغتیا پالنې عملیات یې زیانمن کړل.

هغې زیاته کړې: د داسې اعمالو لپاره هیڅ توجیه نشته؛ ځکه د ملکي وګړیو خوندیتوب او هوساینه باید یو لومړیتوب وي.

دې راپور ۱۵ هغه پېښې مستندې کړي، چې روغتیایي تاسیسات او مرکزونه یې اغېزمن کړي. په داسې حال کې، چې ۱۲ یې قصدي بریدونه او پاتې نور یې ناڅاپه زیانونه ول. د روغتیایي مرکزونو اړوند ډېرې پېښې(اته یې هدفي بریدونه او دوه ناڅاپي او تصادفي زیان پیښې دي ) چې طالبانو ته منسوب شوي.

د افغانستان ملي امنیتي ځواکونو هم پر روغتیایي تاسیساتو درې هدفي بریدونو کړي. روغتیایي تاسیساتو ته د زیان یوه تصادفي پېښه د افغان ملي امنیتي ځواکونو او طالبانو ترمنځ په نښتو کې رامنځته شوې. ترټولو ناوړه، د کابل په یوه روغتون کې د زیږنتون پر څانګه برید دی، چې اوس هم چاته ندی منسوب شوی.

راپور دا ټینګار هم وړاندې کړی، چې په قصدي توګه د روغتیايي مرکزونو، روغتونونو او روغتیايي کارکوونکیو پر وړاندې تاوتریخوالی ترسره کول، له نړیوال بشردوستانه قانون سره اړخ نه لګوي او جنګي جرم پېژندل کیږي.

همدارنګه د یوناما د بشري حقونو د برخې مشرې فیونا فریزر ویلي: د کوویډ-۱۹ وبا د خوریدو په بهیر کې، چې روغتیايي سرچینې ترې مخکې هم محدودې وې او ملکي وګړیو ته له ځانګړي اهمیته برخمنې دي، پر روغتیايي مرکزونو قصدي بریدونو ترسره کول، په ځانګړي توګه د غندنې وړ دي.

د راپور د څرګندونو له مخې؛ روغتیايي مرکزونو ته د بریدونو له کبله وراوښتي زیانونه، په ځانګړي توګه د یوې روغتیايي وبا او ناروغۍ د خوریدو په بهیر کې د دغو پېښو له مستقیمو قربانیانو ورهاخوا زیانونه لري. راپور ښیي، چې له دوامداره جګړو سره سره، د افغانستان خلک د نړیوال بشري قانون پربنسټ د دې حق لري، چې له پوره جسمي او رواني روغتیا برخمن وي. له دغه حقه برخمنیدل د هغو پېښو له کبله، چې په دې راپور کې ښکاره شوي؛ له خطر سره مخ دي.

ملګري ملتونه پر روغتیايي مرکزونو او روغتیايي کارکوونکیو ټول هغه قصدي بریدونه، ګواښونه، یرغمل کول او نورې قصدي کړنې غندي، چې په دې راپور کې راغلي دي. په داسې یو حالت کې، چې د افغانستان ټول خلک د کویډ-۱۹ له خطر سره مخ دي؛ له دې به بل لوی لومړیتوب نه وي، چې له مداخلې او خنډ پرته روغتیايي خدمتونه او هڅې ډاډمنې تر سره کړي.

په دې راپور کې راغلي؛ ښکېلې خواوې د نړیوال بشردوستانه قانون له مخې اړ دي، چې روغتیايي مرکزونو او روغتیايي کارکوونکیو ته د زیانو رسولوو مخنیوی وکړي او پرې قصدي بریدونه ودروي.

ملګرو ملتونو ټینګار کړی، چې ټولې خواوې باید په افغانستان کې د روغتیايي سیستم د وړتیاوو پرلوړولو، اغېزمنتیا او ملاتړ راوڅرخیږي. په ځانګړي توګه کله، چې ورته اړتیا ډېریږي. پردې سربېره، په افغانستان کې ملګري ملتونه پر ښکېلو اړخونو غږ کوي، چې د ملګرو ملتونو د سرمنشي د نړیوال اوربند غوښتنې ته مثبت ځواب ووايي او ټول پام او سرچینې له کرونا ویروس سره مبارزې ته ځانګړې او د افغانستان خلکو ته د ډېرو زیانونو د اوښتو مخه ونیول شي.

پر صحي مراکزو د برید په تړاو طالبان د یوناما راپور دقیق نه بولي او په خپل یو ټویټ کې یې په ډاګه کړې، چې د دوی لخوا په هيڅ ځای کې هم پر کوم صحي مرکز برید ندی شوی، بلکې د صحي مراکزو څخه ساتنه شوې او پاملرنه ورته کیږي.