د ملګرو ملتونو یو نوی راپور ښیي؛ د ۲۰۲۱ کال د فبرورۍ له ۱۵ د ۲۰۲۰ کال تر سپټمبر پورې، چې د سولې خپلمنځي خبرې پیل شوي؛ پر بشري او خبري کارکوونکيو موخه ییزې وژنې ډېرې شوې دي.

د ملګرو ملتونو د مرستندویه پلاوي (یوناما) په نوي خپور شوي راپور کې راغلي: د ۲۰۲۰ کال د سپټمبر له ۱۲مې راپدیخوا، چې د سولې خبرې اترې پیل شوي؛ د ۲۰۲۱ کال د جنورۍ تر۳۱ مې پورې د بشري حقونو ۱۱ مدافعین او د رسنیو کارکوونکي په موخه ییزو بریدونو کې وژل شوي دي.

د یوناما د راپور له مخې؛ که څه هم د دغو موخه ییزو بریدونو مسوولیت تر دې دمه هیچا پر غاړه ندی اخیستی، خو پر بېلابېلو بڼو مخ پر ډېرېدو دي او په خلکو کې یې وېره رامنځته کړې ده.

راپور په ډاګه کړې: دغو بریدونو د رسنیو او بشري حقونو کارکوونکیو ته کاري چاپېریال تنګ کړی او د رسنیو ډېرو مخکښانو خپل کارونه سانسور کړي، خپلې دندې یې پریښي او د خوندیتوب په هیله یې خپل کورونه او سیمې خوشې کړې او د یو شمیر اشخاصو په ګډون ډېرو ان هېواد پرې ایښی دی.

راپور ښیي، چې دغو موخه ییزو وژنو ټولنه اغېزمنه کړې او خلک یې د سولې د هڅو په تړاو ناهیلي کړي دي.

افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د سرمنشي ځانګړې استازې دیبرا لاینز وایي: افغانان یوې غوړیدلې مدني چاپېریال ته اړتیا لري او حق یې هم دی؛ یوه داسې ټولنه، چې خلک په کې له وېرې پرته آزاد فکر وکولی شي، خپل نظر په ډاګه او ولیکلی شي.

د یوناما مشرې زیاته کړې: د بشري حقونو د مدافعینو او رسنیو غږ د هرې پرانیستې او متمدنې ټولنې لپاره اړین دی. په داسې وخت کې، چې د خبرو اترو له لارې د جګړې د پای ته رسولو او د سیاسي جوړ جاړي پر رامنځته کیدو ټینګار کیږي؛ اړتیا ده، چې تر بل هر وخت ډېر د بشري حقونو او رسنیو د کارمندانو غږونه واوریدل شي. نه دا، چې چوپ کړ شي.

په افغانستان کې د رسنیو او بشري حقونو د سکټورونو پر استازیو بریدونه، نوې موضوع نده؛ خو په راپور کې مستند شوي د وژنو په بڼو کې ځانګړی بدلون راغلی دی. په دې وروستۍ څپه کې، پر قصدي او له وړاندې پلان شوې بڼې د افرادو وژنه ده، چې د تېرو کلونو پر خلاف یې ترسره کوونکي ناڅرګند پاته دي.

دغه وژنې په ټوله کې د وسلوالو ډلو د برید ځای ته د اشخاصو د نږدې والي له کبله وې. په ځانګړي توګه د اسلامي دولت خراسان څانګه (داعش)، چې تعبیه شوي چاودیدونکي توکي کاروي.

دغه راپور په ډاګه کړې؛ د ۲۰۱۸ زېږدیز کال د جنورۍ له لومړۍ د ۲۰۲۱ کال د جنورۍ تر۳۱ د بشري حقونو د مدافعینو او رسنیو د ۶۵ کارکوونکیو وژل ثبت شوي، چې ۳۲ د بشري حقونو د سکټور او ۳۳ نور یې د رسنیو د برخې دي. له دوی څخه ۱۱ (۵ کسان د بشري حقونو مدافعین او ۶ نور د رسنیو مخکښان) یوازې د ۲۰۲۰ کال د اکټوبر له لومړۍ د ۲۰۲۱ کال د جنورۍ تر۳۱ د څلور میاشتو په موده کې وژل شویدي.

دغه راز راپور په ډاګه کوي؛ د بشري حقونو مدافعین، ژورنالیستان او د رسنیو کارکوونکي، چې غواړي د افغانستان خلکو ته (د بشري حقونو او د بشردوستانه حقونو له نړیوال قانون څخه د سرغړونو په ګډون) د یو لړ پراخو مسلو په اړه همهاله معلومات وړاندې کړي؛ تر ډېره بریده له ګواښونو، وېرونې، ځورونې، پلټنې او خپلسري صحرایي بندونو سره مخ دي.

دغه راپور ډاډ څرګندوي، چې د دغه ډول وژنو او ډار په مخنیوي، د حساب کتاب په پیاوړي کولو او د معافیت د مخنیوي په برخه کې ټول اړخونه ګډې هڅې تر سره کړي. د وژنو په تړاو څېړنې باید په بې پرې، خپلواکه، بېړنۍ، اغېزمن، باوري او روښانه ترسره شي. د شکمنو عاملینو محاکمه باید په مناسب ډول د عادلانه محاکمو د معیارونو پربنسټ ترسره شي. د رسنیو او مدني ټولنو د هڅو پر وړاندې د کارول شویو څرګندونو او یا د افشاکوونکیو ګواښل او یا یې په وړاندې ګام پورته کول او د  موخ ییز نوملړ خپرول د دا ډول وضیعت له دوام سره مرسته کوي، چې په کې مدني چاپېریال نور هم تنګ او پرخلکو په ځانګړي توګه د بشري حقونو پر مدافعینو او د رسنیو پرکارکوونکیو ناوړه اغېزې په ډاګه کوي.

همدارنګه په راپور کې دولتي او نادولتي کارکوونکیو ته یو لړ سپارښتنې هم شوي دي.

دولتي بنسټونو ته سپارښتنې:

- د وروستي ګډ کمیسیون د رامنځته کولو پر دوام، د بشري حقونو د مدافعینو د خوندیتوب لپاره د افغانستان د ولسمشر د دوه یم مرستیال په مشرۍ د ملي خوندیتوب یو اغېزمن او همغږی مکانیزم فعالول.

- د ځانګړي خوندیتوب او امنیتي تدبیرونو په ګډون، د هغو بشري حقونو د مدافعینو، ژورنالیستانو او د رسنیو کارکوونکیو لپاره، چې د ګواښونو او د وېرې له نورو ډولونو سره مخ شوي دي؛ د یوه بشپړ ډاډمن او وقایوې کارې چوکاټ رامنځته کول.

- ډاډ تر لاسه کول، چې د بشري حقونو مدافعین، ژورنالیستان او د رسنیو کارکوونکي د ژوند د مشروع حقونو، د راټولیدو آزادۍ، د بیان آزادي او معالوماتو ته د لاسرسۍ آزادي او همدارنګه له نورو بنسټیزو آزادیو څخه، د غچ او یا د برید له ډار پرته، برخمن وي.

- د وژنو د قضیو د خپلواک، بې پرې، بېړني، کره، اغېزمنه، ډاډمنه او روڼو څېړنو په ګډون، د معافیت په وړاندي مبارزه کول.

- د هدفې وژنو د تورنو او مرتکبینو د عدلې تعقیب په ګډون، چې په کې نړیوال قانوني بهیر او د عادلانه محاکمې معیارونه په جدې توګه رعایت شوي وي؛ د یوې روښانه حساب وړاندې کولو دودول.

- د تجمع یا راټولیدو او بیان د آزادۍ پر وړاندې د محدود کوونکیو قوانینو له تدوین څخه ډډه کول او همدارنګه په مدنې چاپېریال کې، چې له عامه اندونو څخه د نا اړینو ننګونو او یا په نښه کیدو له کبله مخنېوی کیږي په ګډون د یوه مدنې چاپېریال خوندې کول او دودول.

له نادولتې بنسټونو غوښتنې:

- د بشرپالنې او د بشري حقونو نړیوالو قوانینو سره سم، د بشري حقونو د مدافعینو، ژورنالیستانو او د رسنیو کارکوونکیو د وژنو بندول.

طالبانو ته سپارښتنې:

- د مشرتابه په کچه د بشري حقونو مدافعینو، ژورنالیستانو او د رسنیو کارکوونکیو د وژنو د پېښو په کلکه غندل.

- د هغو قضیو څېړنه، چی د طالبانو پرغړیو په قضیه کې د لاس درلودلو ادعا شوې وي او د طالبانو د غړیو، چې د بشري حقونو د مدافعینو، ژورنالیستانو او د رسنیوکارکوونکیو پر وړاندې یې  د موخه ییزې وژنې امر ورکړی او یا امر يې پلې کړی دی؛ حساب ورکولو ته اړایستل.

- د بشري حقونو مدافعینو، ژورنالیستانو او د رسنیو د کارکوونکیو پر وړاندې د هغو د هدفې وژنو د منع کولو په موخه د پالیسیو جوړول، خپرول او پلي کول.

- د موجوده پالېسیو له منځه وړل( د نويو پالېسیو له جوړولو ډډه کول) چې د تجمع یا راټولیدو آزادي د مدنې ټولنو او د بشرې مرستو د فعالینو کار او د بیان د آزادۍ په ګډون، مدنې چاپېریال محدودوي.

له نړیوالو ټولنو غوښتنه:

- د یوه متحد، خپلواک، سوله ییز او ډیموکراټیک افغانستان لپاره، د ۲۰۲۰ کال د نومبر د میاشتې پر ۲۴ نېټه د افغانستان په اړوند ژنیو کنفرانس کې له جوړې شو اعلامېې سره سم، د بشري حقونو د مدافعینو او د خپلواکو رسنیو د اړینې ونډي د ښکاره کولو کار ته دوام ورکول.

- له ګواښ سره مخ شوي د بشري حقونو مدافعینو، ژورنالستانو او رسنیو کارکوونکیو سره دوامداره تعامل او له هغو پروګرامونو سره مرسته زیاتول، چې دوی ته د امنیت، سفر، مالې مرستې، د وړتیاوو رامنځته کول او نورې مرستې چمتو کوي.

د یادونې ده، چې دې بنسټ له نورو وسلوالو ډلو هم غوښتي، چې بشري حقونو د ژغورونکیو، خبریالانو او د رسنیو د کارکوونکیو وژنه او وېرول ودروي.