د بریتانیا حکومت ویلي، لسګونو ځوانو افغانو فوټبالرو نجونو او د هغوی کورنیو ته به د بریتانیا ویزې ورکوي. دا ګام د بریتانیا د حکومت د هغه پلان برخه ده چې له مخې به یې زرګونه اړمنو افغانانو ته بریتانیا کې د مېشتېدو زمینه برابرېږي.

د ۳۵ فوټبالرو نجونو دا ډله پر کابل د طالبانو تر ولکې وروسته د پاکستاني حکومت په بلنه او منځګړتوب اسلام اباد ته تللې وه او تر دې دمه هلته په یوه هوټل کې مېشتې وې.

ویل کېږي چې د دوشنبې پر ورځ به د دې نجونو د پاکستان موقتي ویزه ختمه شي، خو بریتانیا ته راتلو کې به یې لا هم دوه یا درې اوونۍ وخت لګېږي.

د (ورکېټ فاونډېشن) په نامه یوه بنسټ له دې نجونو سره له افغانستان وتلو کې مرسته کړې وه او وروسته همدې بنسټ د بریتانیا له حکومته غوښتي وو چې دې ځوانو فوټبالرانو ته ویزې ورکړي.

د دې بنسټ مشرې ‘سیو انې ماري ګېل’ ویلي، دا یو بهترن خبر دی چې یادې نجونې به بریتانیا ته راځي.

نوموړي د بریتانیا د لومړي وزیر بورېس جانسن، د کورنیو چارو وزیرې پریټي پټېل او همدا راز د پاکستان د لومړي وزیر او د دې هېواد فوټبال فدراسیون مننه هم کړې.

اغلې ګېل وایي، دې نجونو ته کورنیو ته یې د ژوند یو بل فرصت ورکړل شوی او بنسټ به یې هڅه کوي چې دوی په بریتانیا کې په اسانۍ سره ځای پر ځای شي او خپل نوی ژوند پیل کړي.

د بریتانیا مشهورو فوټبال لوبډلو چېلسي او لیډز یونایټډ هم ژمنه کړې ده چې دې افغانو فوټبالرو نجونو سره به مرسته کوي.

د (روکېټ فاونډېشن) مشره وایي، دا نجونې د خپل برخلیک په اړه پرېشانې وې او دا وېره هم وه چې که کوم هېواد پناه ورنکړي، ښایي له مجبوریته بېرته افغانستان ته ستنې شي.

د دغو نجونو عمرونه د ۱۳ او ۱۹ کالو ترمنځ دي او ډېری یې د لویدیځ هرات ولایت اوسېدونکې دي.

کله چې له کابله د بهرنیو او افغان وګړو ایستل پیل شول، دا نجونې هم له خپلو کورنیو سره کابل ته لاړې او هلته د څه مودې لپاره امن خونو کې مېشتې شوې.

د (روکېټ فاونډېشن) وایي، په دې ډله کې ګڼو نجونو ته د مرګ ګواښونه شوي وواو سختې وېرېدلې وې.

یاده دې وي چې د افغانستان د ښځو د فوټبال ملي لوبډلې ته په اسټرالیا کې او همدا راز (ب) لوبډلې ته په پرتګال کې پناه ورکړل شوې، خو د ځوانو نجونو د لوبډلې برخلیک تر دې دمه نالوم و.

لومړی پلان دا و چې نجونو قطر ته ولېږدول شي، خو پر هغه ورځ چې دوی کابل هوایي ډګر ته روانې شوې، هلته ځانمرګي برید درنه مرګژوبله واړوله او د دوی سفر هم لغوه شو.

له هغه برید وروسته دا نجونې تر لسو ورځې کابل کې پټې وې، او وروسته د پاکستان د لومړي وزیر عمران خان په امر د پاکستان ویزې ورکړل شوې او هغه هېواد ته لاړې.

د ملګرو ملتونو عمومي منشي انتونیو ګوتیرش پر طالبانو له دې کبله نیوکې کړې چې په وینا یې د افغان ښځو او نجونو په هکله یې ژمنې ‘ماتې ‘ کړې دي.

د یوناما له لوري په یوه بیان کې د ښاغلي ګوتېرش له قوله ویل شوي نوموړي له نړیوالې ټولنې غوښتي افغانستان سره له دې کبله نورې مرستې وکړي چې دغه هېواد اقتصادي کړکېچ ته له غورځېدو وژغورل شي.

ښاغلي ګوتېرش وویل:

”موږ ولیدل چې طالبانو له افغان ښځو او نجونو سره کړې ژمنې ماتې کړې دي او زه په ځانګړې توګه له دې کبله خبردار شوی یم. ”

نوموړی وايي، په ټینګار له طالبانو غواړي چې په ځانګړې توګه له ښځو او نجونو سره د نړیوالو قوانینو سره سم کړې ژمنې پوره کړې.

ښاغلی ګوتیرش وايي، ښځې او نجونې باید د توجه مرکز وي. د هغه په ونیا: ”د دوی د زدکړو، کار کولو او ملکیت حق درلودل او د حقونو له درلودلو سره د درناوي ژوند کولو حق ورکول د پرمختګ په مانا بلل کېږي. ”

د ملګرو ملتونو عمومي منشي دغه راز وايي، د افغان اقتصاد اتیا سلنه غیر رسمي ده، چې د ښځو ونډه پکې غالبه ده او په وینا یې ”له دوې پرته د افغان اقتصاد او ټولنې بیا رغاونې لپاره هیڅ بله لار نه شته. ”

د یادونې ده، چې طالبانو د تېر اګست پر ۱۵ مه افغانستان کې له واکمنېدو وروسته له محدود شمېر پرته تر اوسه پورې ښځو ته اجازه نه ده ورکړې، چې دفترونو کې کار وکړي او یا زدکړې وکړي.

طالبان وايي، د مناسب چاپېریال له رامنځته کولو وروسته به ”د اسلامي شریعت په چوکاټ کې ” ښځو ته د فعالیت اجازه ورکړي، خو اوس د ملګرو ملتونو عمومي منشي انتونیو ګوتیرش وايي:

”د ژمنو ماتېدل د افغان ښځو او نجونو ارمانونو رژېدو په مانا دي. ”

له دې مخکې تېره شنبه او یکشنبه له افغانستانه د امریکايي پوځیانو له وتلو وروسته له طالبانو سره لومړنیو مخامخ خبرو لړ کې د امریکا متحدو ایالتونو بهرنیو چارو وزارت وویل، د بشر حقونو او په ځانګړې توګه د ښځو حقونو مراعتولو لړ کې به پر طالبانو د فشار راوړل دوام وکړي.

د امریکا او طالبانو تر منځ د همدې مذاکراتو بهیر کې د طالبانو بهرنیو چارو سرپرست وزیر ملا امیر خان متقي په قطر کې د یوې عربي زده کونکې پوښتنې ته ځواب کې وویل، هرڅه به د خپلو خلکو له غوښتنو سره سم ترسره کوي.

ښاغلي متقي د قطر پلازمېنه دوحه کې د شخړو او بشري څېړنو مرکز کې یوه کنفرانس ته وینا کې زیاته کړه: “په تېر حکومت کې چې څومره نارينه وو او ښځينه وو کار کاوه يوه هم له دندې نه ده ګوښه شوې. له نېکمرغه زموږ حکومت په دې وتوانېد چې هغوی ته يې د معاشونه ورکړه پيل کړه او حتی د هغو وخت معاش يې هم ورکړ چې اشرف غني په کابل حاکم و هغه نه وو ورکړی. موږ د هغو مياشتو معاشات هم نيمو وزارتو ته اجرا کړي او د پاتې نيمو وزارتو اجرا دوام لري چې عوايد راځي د دوی معاشات به پرې اجرا کېږي”.

په دې غونډه کې له ډېرو پوښتونکو سره د افغانستان د مېرمنو د حقونو او د نجونو د زده کړو په اړه اندېښنې وې، ان کوربه وویل دا په هېڅ هیواد کې نه دي شوي چې د نویو تګلارو لپاره دې ښوونځي وتړل شي.

د طالبانو بهرنیو چارو وزیر وویل اویا په سلو کې ښونځي پرانستل شوي او دا چې د کورونا له امله ښونځي د دوئ له راتګ وړاندې تړل شوي وو.

افغان ښځو تېرو شلو کلونو کې د خپلو حقونو لپاره مبارزه وکړه او یو شمېر بنسټیز حقونه یې تر لاسه کړي وو، خو اوس داسې اندېښنې شته چې د طالبانو په داسې سرپرست حکومت کې چې ټول غړي یې نارینه دي، ښايي د دې پرمختګونو مخه ډب شي.

دوی په افغانستان کې د ښځو حقونو مخکښې فعالانې وې. دوی د قانون وفادارې مدافعینې وې، ځکه د ټولنې تر ټولو ډېر څنډې ته شوي قشر لپاره یې د عدالت غوښتنه کوله، خو اوس د افغانستان تر ۲۲۰ ډېرې ښځینه قاضیانې د طالبانو واکمنۍ کې د غچ اخیستل کېدو له ډاره پټ ژوند کوي. شپږ ښځینه قاضیانې د افغانستان بېلا بېلو سیمو کې له بي بي سي سره غږېدلې دي او د امنیت خوندیتوب لپاره دلته د ټولو نومونه بدل شوي دي.

معصومه د خپل کاري سفر په موده کې سلګونو نارینه وو ته د جنسي تېري، قتل او ځورونې په شمول د ښځو پر ضد د بېلا بېلو جرمونو له کبله سزا ورکړې.

خو له هغې وروسته چې د ښار کنټرول یې طالبانو تر لاسه کړ او زرګونه جنايي مجرمان یې له زندانونو خوشي کړل، خپله دې ته د مرګ ګواښونه پیل شول.

ټیلیفون ته یې پرلپسې بې شمېره غږیز او لیکلي پیغامونه ورسېدل.

معصومه وايي:

”نیمه شپه وه، چې ښار ته د طالبانو ننوتو خبر مو وارېد، سملاسي وتښتېدو او هر څه مو پر ځای پرېښودل. ”

تېرو شلو کلونو کې افغانستان کې ۲۷۰ ښځینه قاضیانې پر دنده ګومارل شوې. دوی ته په ټولنه کې د ځواکمنو شخصیتونو په نظر کتل کېدل او ډېر خلک یې پېژني.

معصومه وايي: ”له ښاره په شخصي موټر کې ووتلو، چادري مې پر سر کړه، او له نیکه مرغه د طالبانو له پوستو خوندي تېر شوو. ”

د دوی له تلو سملاسي وروسته یې ګاونډیانو په یوه لیکلي پیغام کې ورته وویل، چې یو شمېر وسله وال طالبان یې زاړه کور ته ورغلي.

معصومه وايي، د ګاونډیانو له خبرو سملاسي پوه شوه، چې څوک ورپسې ګرځي.

د طالبانو له کنټرول ترلاسه کولو څو میاشتې مخکې معصومه د قاضۍ په حیث د دغې ډلې یو غړی د خپلې ځوانې مېرمن وژنې په جرم په ۲۰ کاله زندان سزا محکوم کړی و.

دا وايي:

”تر اوسه مې د هغې ځوانې ښځې څېره تر سترګو کېږي، دا یو خورا ظالمانه قتل و. له پرېکړې سملاسي وروسته مجرم زما خوا ته راغی او راته یې وویل، له زندانه چې رابهر شم، له تا سره هماغسې کوم چې له خپلې مېرمن سره مې وکړل. هغه وخت مې دا یو جدي ګواښ نه باله، خو د طالبانو له کنټرول ترلاسه کولو وروسته یې پیغام راته واستاوه او ویل یې چې د محکمې له دفتره مې ستا په هکله ټول معلومات ترلاسه کړي دي. ”

دا زیاتوي:

”هغه راته ویل، چې کله مې وموندلې، خپل غچ درنه اخلم. ”

د بي بي سي څېړنه کې معلومه شوه، چې داسې ۲۲۰ افغان ښځینه قاضیانې چې مخکې یې بېلا بېلو جرمونو له کبله طالبان زندان ته استولي دي، اوس د افغانستان بېلا بېلو سیمو کې پټې ګرځي.

څېړنه کې دا هم معلومه شوې چې دوی ټولو ته له ګواښونو ډک پیغامونه رسېدلي دي.

څلورو قاضیانو د هغو کسانو نومونه هم یاد کړي، چې دوی د خپلو مېرمنو وژنې جرم له کبله په زندان سزا محکوم کړي وو.

اوس دوی ټولو خپلې ټیلیفوني شمېرې بدلې کړې او له هرو څو ورځو وروسته د اوسېدو ځایونه بدلوي.

دوی وايي، مخکینو کورونو ته یې طالبان ورغلي او د دوی له ګاونډیانو او دوستانو یې د دوی د اوسني ځای ځایګي په هکله پوښتنې ګروېږنې کړې دي.

د دې تورونو په ځواب کې د طالبانو د ویاند سکرتر بلال کریمي بي بي سي ته وویل:

”ښځینه قاضیانې باید له هر ډول وېرې او ترهې پرته د نورو کورنیو په څېر ژوند وکړي، هیڅوک باید دوی و نه ګواښي. زموږ نظامي کسان د داسې شکایتونو ارزونې لپاره ګومارل شوي دي او که چېرې سرغړونه شوې وي، دوی به لاس په کار شي. ”

نوموړي دغه راز د طالبانو له لوري په ټول افغانستان کې د مخکیني حکومت د ټولو کارکوونکو لپاره د ”عمومي بخښنې ” خبره تکرار کړه:

”زموږ عمومي بخښنه صادقانه ده او که څوک غواړي د هېواد پرېښوولو لپاره عریضه ورکوي، زموږ درخواست دا دی چې داسې دې نه کوي او هېواد دې نه پرېږدي. ”

د افغانستان زندانونو له ماتېدو وروسته ګڼ شمېر داسې زندانیان هم خوشي شوي دي، چې د طالبانو اړوند کسان نه وو.

د ښځینه قاضیانو خوندیتوب په هکله خبرو کې ښاغلي کریمي زیاته کړه: ”د مخدره موادو قاچاقچیانو، مافیا غړو په هکله زموږ هوډ دا دی چې دوی به له منځه وړل کېږي. د دوی پر ضد به زموږ کړنه جدي بڼه ولري. ”

د اعلی زدکړو لرونکو په توګه مخکې دغه ښځې د خپلو کورنیو لپاره د عاید وسیله وې، خو له هغه وروسته چې معاشونه یې بند شول، بانکي حسابونه یې کنګل شول اوس دوی د خپلو، خپلوانو په مالي مرستو ګوزران کوي.

ثنا یوه بله قاضۍ ده، چې له دریو لسیزو راهیسې له ښځو او ماشومومانو سره د زور زیاتي قضیو څېړنه یې کوله.

نوموړې وايي، په ډېری قضیو کې تورن کسان د طالبانو یا داعش ډلو غړي وو.

دا وايي:

”له ۲۰ ډېرو داسې کسانو د ټیلیفون له لارې ګواښونه راته کړي، چې مخکې زنداني وو، خو اوس خوشي شوي دي. ”

دا اوس د کورنۍ له ۱۲ نورو غړو سره یو ځای پټ ژوند کوي او د کورنۍ یو نارینه غړی یې یو ځل د مخکیني کور لیدو ته تللی. دغه سړی وايي:

”هلته مې کالي سره ټولول چې په موټرو کې وسله وال طالبان راغلل. دروازه مې چې پرانیسته، دوی پوښتنه کوله چې دا د قاضۍ کور دی؟ ځواب مې ورکړ چې نه یم خبر هغه چېرې ده، خو دیکه یې راکړه، یوه د ټوپک په کنداغ ووهلم، پزه او خوله مې په وینو ولړل شول. ”

دی زیاتوي د طالبانو له تلو وروسته نورو خپلوانو روغتون ته ورسولم.

نوموړی وايي: ”له هغه وروسته مې پرېکړه وکړه، چې باید د اوسېدو ځای ځایګی پرلپسې بدل کړو، ځکه بهر ته نه شو تلای، ان نژدې پاکستان ته هم نشو تلای. ”

له لسیزو راهیسې افغانستان د بشري حقونو درجه بندۍ کې یو ستونزمن هېواد بلل کېږي.

د بشري حقونو څار سازمان وايي، د دې هېواد ۸۷ سلنه ښځې او نجونې په خپل ژوند کې له یو نه یو ډول تاوتریخوالي سره مخامخ شوې دي.

خو دې ښځو د هېواد هغه قانون پلي کاوه، چې له ښځو سره تاوتریخوالی یې د سزا وړ جرم باله.

دې کې د جنسي تېري، تشدد، زورکي واده او له ښځو د جایداد، زدکړو او کار حق اخیستو په څېر ټولې قضیې راتلې.

ټولو شپږ ښځینه قاضیانو منلې چې ان د طالبانو له راتګه مخکې هم د خپلې کاري مودې اوږدو کې ګواښل شوې دي.

اسما له یوه خوندي ځایه راته وویل:

”غوښتل مې د یوې قاضۍ په حیث د خپل هېواد خدمت وکړم. د کورنیو چارو قاضۍ په توګه مې له ځینې داسې قضیو څېړلو سره سروکار و، چې د طالبانو ځینو ښځو پکې له خپلو مېړونو طلاق یا ګوښیتوب غوښت. ”

دا وايي:

”داسې قضیو رښتیا هم ګواښ راته جوړاوه. یو ځل خو طالبانو د محکمې پر ودانۍ توغندیز برید وکړ. یوه همکاره قاضۍ مو له لاسه ورکړه. له دندې کور ته پر لاره وه، چې تري تم شوه او وروسته یې مړی وموندل شو.د هغې وژنې په قضیه کې هیڅوک محاکمه نه شول. د طالبانو ځايی قومندان په پېښه کې لاس درلودل رد کړل. ”

د افغانستان نوي مشران به د ښځو حقونو په هکله تر کومه بریده سخت وي، دا معلومه نه ده، خو د اوس لپاره حالت ترینګلی ښکاري.

یوه داسې کابینه وار له مخه اعلان شوې چې ټول غړي یې نارینه دي او داسې هیڅوک نه دي ګومارل شوي چې د ښځو چارې وڅاري.

ښونځیو او زدکوونکو ته ویل شوي چې زدکړې پیل کړي، خو ښځینه زدکوونکو او ښوونکو ته د دوی برخلیک په هکله لا هم څه نه دي ویل شوي.

بل لور د طالبانو په استازیتوب ښاغلی کریمي وايي، په راتلونکي کې د ښځینه قاضیانو د رول په هکله اوس هیڅ نه شي ویلای:

”د ښځو لپاره پر کاري فرصتونو او کاري چاپېریال لا هم خبرې روانې دي. ”

له افغانستانه تر اوسه نژدې ۱۰۰ زره کسان ایستل شوي دي، خو ټولې شپږ ښځینه قاضیانې وايي، دوی له هېواده د وتلو لارې چارې لټوي، خو نه یوازې دا چې پیسو ته لاسرسی نه لري، بلکې د کورنۍ ډېری غړي یې پاسپورټونه هم نه لري.

مخکینۍ افغانه قاضۍ مرضیه بابکر خېله چې اوس بریتانیا کې ده، له هېواده د ښځینه قاضیانو ژر تر ژره ایستلو لپاره مبارزه کوي.

نوموړې وايي، دا ډېره مهمه ده، چې له پلازمېنې کابله لېرې په کلیوالو سیمو کې پاتې کسان هېر نه کړل شي. دا وايي:

”کله چې له کلي د یوې قاضۍ پیغام راشي چې وايي: مرضیه موږ به څه کوو؟ چېرې به ځو؟ ژر به موږ به خپلو قبرونو کې واوسو، زړه مې مات شي. په کابل کې رسنیو ته اوس هم یو څه لاسرسی شته، هلته قاضیانې تر یوه بریده غږ پورته کولای شي، خو په کلیوالو سیمو کې هیڅ هم نه شته. دغه ښځې د بهر تلو لپاره پاسپورټونه او اسناد هم نه لري، خو دوی باید له یاده و نه ایستل شي، دوی له سخت خطر سره مخامخ دي. ”

د بریتانیا او نیوزیلنډ په ګډون ځینو هېوادونو تر یوه بریده د مرستې ژمنه کړې، خو دا مرستې به کله رسېږي او څومره قاضیانو سره به کېږي، تر اوسه هیڅ معلومه نه ده.

قاضۍ معصومه وايي، وېره یې دا ده چې دا مرسته به په سم وخت و نه رسېږي. دا وايي:

”ځینې وخت فکر کوم چې زموږ ګناه څه ده؟ ایا دا چې زدکړې مو کړې؟ یا دا چې له ښځو سره مو مرسته کړې او جنایتکارو و ته مو سزا ورکړې؟ وطن مې ډېر راباندې ګران دی، خو اوس زنداني یم، هیڅ پیسې نه لرم، کشري زوی ته مې ګورم او فکر کوم دی هم نه شم پوهولای چې ولې له نورو ماشومانو سره نه شي ګرځېدای؟ ولې لوبو کې ګډون نه شي کولای؟ یوازې دعا کولای شم، چې یوه ورځ به راځي، چې موږ به بیا ازادي ومومو.

د دې رپوټ په چمتو کولو کې احمد خالد هم همکاري کړې ده.